Kapitülasyonlar ve Osmanlı - Türk Adli ve İdari Modernleşmesi

Eserin birinci basısının tükenmesi sebebiyle ikincisinin yapılması zarureti doğmuştur. İkinci basımda, daha ziyade tez içeriğini yansıtan eserin ilk basısına ait kapak adı değiştirilmiştir.

Galata’nın dik yokuşundan Tünel yönünde tırmanırken birazcık soluklanmak için en iyi yer hiç şüphesiz Cenevizlilerden kalma Galata Kulesi’nin dibindeki kahvehanedir. Çayınızı yudumlarken çevredeki binalara ve tabi ki 19. yüzyılda her gün yüzlerce geminin giriş çıkış yaptığı en işlek ticaret limanlarından olan Karaköy Limanı’na bakmaktan kendinizi alamazsınız. Burada gördüğümüz bazı binalar ise basit yaşam alanı olmanın ötesinde çok önemli tanıklıklara sahiptir. Örneğin Galata Kulesi Sokağı 61 numaralı bina bir dönem Britanya Krallığının Galata sırtlarındaki konsolosluk mahkemesi ve aynı zamanda karakol binası olarak hizmet görmüştür. Kapitülasyonlar deyince ilk akla gelen devlet ise Fransa’dır. Galata’dan yukarı İstiklale devam ettiğimizde Tomtom Kaptan sokakta da Fransız konsolosluk mahkemesi olarak hizmet veren Fransız Sarayı’nı görürüz. Kullanılış amacına uygun olarak sarayın dış cephesine kocaman kabartmalarla lois (hukuk) force (erk)-justice (adalet) yazılmıştır. Yabancı konsolosluklar ve çoğunlukla aynı binada yer alan konsolosluk mahkemeleri, Osmanlı topraklarından alınan ham maddelerin 19. yüzyıl sanayi devleri tarafından işlenip mamul mal olarak indirildiği Karaköy Limanı ve bu ticaretin başlıca aktörleri olan tüccarlar, bankerler, sigorta şirketleri ve bankalar Kısacası çok uluslu bir imparatorluğu ulus devlet ile sonlandıracak olan 19. yüzyıl sanayi kapitalizminin mülkiyet ilişkileri, iktisadi etkinlikleri, hukuki mekanizmaları ve siyasal uzantılarını bu sıkıştırılmış alanda görmek kabildir.

Bu çalışmanın konusu kapitülasyonların Osmanlı-Türk adli ve idari modernleşmesi üzerindeki etkilerinin araştırılarak hukuksal perspektiften değerlendirilmesidir. Amacımız, kapitülasyonların bu süreçte sahip olduğu işlevin somut verilerden yola çıkarak, adli ve idari yapı üzerindeki etkilerini tespit etmektir. Bu minvalde başta devletin siyasi ve idari yapısı olmak üzere kara ve deniz ticaret hukuku, şahsın hukuku, uluslararası hukuk, yabancılar ve vatandaşlık hukuku, sigorta hukuku, toprak hukuku, ceza hukuku ve yargılama hukuku gibi hukukun bir çok alanında yaşanan gelişmeler incelenmiştir. Ayrıca Osmanlı-Türk adli ve idari örgütlenmesinde, yönetim ilkelerinde, yasa yapma sürecinde, pozitif yasalara geçişte ve mülkiyet ilişkilerinde yaşanan gelişmeler ya da değişimlerde de kapitülasyonların etkileri araştırılmıştır. Dolayısıyla kapitülasyonlar ışığında hukuki açıdan bir modernleşme sorgulaması yapılmıştır.

Çalışma sonucunda ortaya çıkması beklenen veriler sayesinde, Osmanlı-Türk hukuk sistemindeki gelişmelerin son iki asırdaki niteliği hakkında daha somut ve teknik değerlendirmeler yapma imkanı olabilecektir. Ayrıca Türkiye’ye miras kalan çeşitli kurumların hukuksal temellerinin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Çalışmamızda sosyal bilimler alanında yaygın olan, öncelikle konuyla doğrudan ilgili kuramsal çerçevenin oluşturulması, daha sonra birincil ve ikincil kaynaklardan edinilen verilerin mukayeseli olarak değerlendirilmesi ve konunun özgün bilimsel yanını oluşturan örnek olay ve doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Konular ele alınırken bugüne kadar ulaşılmamış bir çok yerli ve yabancı kaynaktan faydalanılmıştır. Bu noktada özellikle İngiliz devlet arşivlerinin Foreign Office (FO) bölümü taranmış ve ekler kısmında model dava dosyalarının orijinal metinlerine yer verilmiştir. Umarız çalışmamız okuyuculara ve konu hakkında araştırma yapacaklara bir nebze yardımcı olur.

1. Bölüm

Giriş

1. 1. -Çalışmanın Konusu-1

1. 2. -Çalışmanın Yararı-4

1. 3. -Çalışmanın Metodu-5

1. 4. -Çalışmanın Planı-5

2. Bölüm

Kapitülasyonlar Vetarihsel Gelişim Süreci

2. 1. -Tarihsel Gelişim Süreci-7

2. 1. 1. -İlk Kapitülasyonlar-7

2. 1. 2. -Antik Yunan ve Roma Kapitülasyonları-12

2. 1. 3. -Bizans Kapitülasyonları-18

2. 1. 4. -İslam Devletleri ve Kapitülasyonlar-28

2. 1. 5. -Avrupa Devletleri ve Kapitülasyonlar-33

2. 1. 6. -Uzak Asya Devletleri ve Kapitülasyonlar-35

2. 2. -Osmanlı Kapitülasyonları-38

2. 2. 1. -Genel Olarak-38

2. 2. 2. -İlk Kapitülasyonlar-39

2. 2. 3. -İstanbul’un Fethi ve Kapitülasyonlar-44

2. 2. 4. -Son Dönem Kapitülasyonları-48

2. 3. Konusu ve Sağladığı Haklar Bakımından Türleri-53

2. 3. 1. -Genel Olarak-53

2. 3. 2. -Dinsel Nitelikteki Kapitülasyonlar-55

2. 3. 3. -İdari ve Kişisel Nitelikteki Kapitülasyonlar-60

2. 3. 4. -İktisadi Nitelikteki Kapitülasyonlar-62

2. 3. 5. -Adli Nitelikteki Kapitülasyonlar-66

2. 4. -Kapitülasyon Kavramı-73

2. 4. 1. -Terim-73

2. 4. 2. -Hukuki Niteliği-77

3. Bölüm

19. Yüzyıl Osmanlı Modernleşmesive Kapitülasyon Hukuku

3. 1. -Osmanlı Adli ve İdari Sistemi-89

3. 1. 1. -Genel Olarak-89

3. 1. 2. -Adli ve İdari Sistem-97

3. 1. 3. -Tanzimat’tan Önce Osmanlı Hukuku (Klasik Dönem)-101

3. 1. 3. 1. -Kamu Hukuku-101

3. 1. 3. 1. 1. -Anayasa Hukuku-101

3. 1. 3. 1. 2. -İdare Hukuku-104

3. 1. 3. 1. 3. -Vergi Hukuku-105

3. 1. 3. 1. 4. -Ceza Hukuku-106

3. 1. 3. 2. -Özel Hukuk-107

3. 1. 4. -Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Hukuku (Klasik Dönem)-110

3. 1. 4. 1. -Kamu Hukuku-110

3. 1. 4. 1. 1. -Anayasa Hukuku-110

3. 1. 4. 1. 2. -İdare Hukuku-113

3. 1. 4. 1. 3. -Ceza Hukuku-116

3. 1. 4. 1. 4. -Toprak Hukuku-117

3. 1. 4. 1. 5. -Vatandaşlık Hukuku-121

3. 1. 4. 2. -Özel Hukuk-128

3. 1. 4. 2. 1. -Medeni Hukuk-128

3. 1. 4. 2. 2. -Ticaret Hukuku-132

3. 2. -Kapitülasyon Hukukunun Uygulama Alanı-133

3. 2. 1. -Osmanlı İmparatorluğunda Yabancıların Hukuki Statüsü-133

3. 2. 1. 1. -Müstemenler ve Hukuki Statüleri-133

3. 2. 1. 2. -Müstemenlerin Hak ve Ayrıcalıkları-137

3. 2. 1. 3. -Konsoloslar-139

3. 2. 1. 3. 1. -Atanmaları ve Hukuki Statüleri-141

3. 2. 1. 3. 2. -Adli Görev ve Yetkileri-147

3. 2. 1. 3. 3. -Siyasi-İdari Görev ve Yetkileri-149

3. 2. 1. 3. 4. -Ticari ve Mali Görev ve Yetkileri-152

3. 2. 1. 4. -Balyos (Bailos/Balyoz)-154

3. 2. 2. -Koruma (Protege) Sistemi ve Sujeleri-157

3. 2. 2. 1. -Koruma Sisteminin Ortaya Çıkışı ve Özellikleri-157

3. 2. 2. 2. -Konsolosluk Hizmetlileri-160

3. 2. 2. 3. -Dragoman (Tercümanlar)-162

3. 2. 2. 4. -Tüccarlar-167

3. 2. 2. 4. 1. -Genel Olarak-167

3. 2. 2. 4. 2. -Beratlı Tüccarlar-169

3. 2. 2. 4. 3. -Avrupa Tüccarları-172

3. 2. 2. 4. 4. -Hayriye Tüccarları-178

3. 2. 3. -Koruma Sisteminin Suistimali (Genişlemesi) ve Sonuçları-181

3. 2. 4. -En Çok Gözetilen Millet Statüsü (Most Favored Nation)-186

3. 3. -Konsolosluk Mahkemeleri ve Kapitülasyon Hukuku-189

3. 3. 1. -Aynı Tâbiiyete Sahip Yabancılar Arasındaki Uyuşmazlıklar-190

3. 3. 1. 1. -Hukuk-Ticaret Davaları-190

3. 3. 1. 2. -Ceza Davaları-197

3. 3. 1. 3. -Uygulamadan Örnekler-208

3. 3. 2. -Farklı Tâbiiyete Sahip Yabancılar Arasındaki Uyuşmazlıklar-212

3. 3. 2. 1. -Hukuk-Ticaret Davaları-212

3. 3. 2. 2. -Ceza Davaları-215

3. 3. 2. 3. -Uygulamadan Örnekler-220

3. 4. -Osmanlı Mahkemeleri ve Kapitülasyon Hukuku: Osmanlı Tebaası İle Yabancılar Arasındaki Uyuşmazlıklar-221

3. 4. 1. -Hukuk ve Ticaret Davaları-222

3. 4. 1. 1. -Adli ve İdari Reformlar Öncesi Dönem (Tanzimat’a Kadar)-222

3. 4. 1. 2. -Adli ve İdari Reformlar Sonrası Dönem (Tanzimat’tan Sonra)-228

3. 4. 1. 3. -Uygulamadan Örnekler-245

3. 4. 2. -Ceza Davaları-248

3. 4. 2. 1. -Adli ve İdari Reformlar Öncesi Dönem (Tanzimat’a Kadar)-248

3. 4. 2. 2. -Adli ve İdari Reformlar Sonrası Dönem (Tanzimat’tan Sonra)-253

3. 4. 2. 3. -Uygulamadan Örnekler-266

4. Bölüm

Kapitülasyonların Kaldırılması

4. 1. -Osmanlı Dönemi Girişimleri-269

4. 1. 1. -19. Yüzyıl Öncesi-269

4. 1. 2. -19. Yüzyıl Sonrası-272

4. 1. 2. 1. -Tanzimat Sonrası Dönem-272

4. 1. 2. 2. -İttihat Terakki Girişimleri-278

4. 1. 2. 3. -Kapitülasyonların Tümden Kaldırılması: -Tek Taraflı İlga--283

4. 1. 2. 4. -Kapitülasyonların Yerine Getirilen Rejim-289

4. 1. 2. 5. -İşgal Yılları ve Kapitülasyonların -De Facto- Tesisi-295

4. 2. -Cumhuriyet Dönemi ve Kapitülasyonların Sonu-301

4. 2. 1. -Lozan Süreci ve Kapitülasyonlar: -Tek Taraflı İlga Kararının Kabulü--301

4. 2. 2. -Lozan Müzakereleri: Başlaması ve Kesilmesi-303

4. 2. 3. -Müzakerelerin Tekrar Başlaması: İmza ve Kapitülasyonların Sonu-309

4. 2. 4. -Bir -Dava-nın Peşinde: Bozkurt-Lotus-312

5.Bölüm

Sonuçlar-315

Kaynakça-319

Ekler-341

(Tanıtım Bülteninden)